Cizre’nin İslam’ı kabul etmesiyle 639 yılında kiliseden camiye çevrilmiştir. Abbasiler döneminde cami yıktırılıp, onarıma alınmıştır. 1160 yılında Cizre Beyi Baz Şah’ın oğlu Al Sencer tarafından yeniden yaptırılmıştır. Camii’nin muhteşem ahşap üzeri metal kaplama kapısının tokmakları Türk İslâm sanatının en güzel örneklerinden biridir.
Cizre Ulu Cami’nin kapı kanatları üzerinde bulunan bu tokmaklar meşhur İslam mucidi El Cezeri tarafından tunçtan yapılmıştır.
Diyarbakır’da, Artuklu Sarayı hizmetinde çalışan İsmail el-Cezeri’nin 1206’da yazdığı “Otomata” adlı minyatürlü kitabında da büyük bir kapının çizimi, ejder figürlü kapı tokmakları ile birlikte görülür.
Tamamen Asya geleneklerine göre tasarlanan bu kapı tokmağı aslında; sağlı ve sollu olmak üzere iki adet bulunmaktaydı. Ancak, 1969 yılında tokmaklardan birinin yerinden sökülerek çalınması üzerine kapının tamamı ve kalan diğer tokmak İstanbul Türk ve İslâm Eserleri Müzesi’ne getirilmiştir.
Döküm tekniğiyle yapılmış ve üzeri kazıma tekniği ile süslenmiş bu kapı tokmağında görülen iki ejder yer ve gök ejderlerini, bunların ortasında bulunan aslan ise yere ve göğe hakim olan hükümdarı sembolize etmektedir.
Ejderlerin gövdesi balık pulu şeklinde kaplı , eleri helezon şeklinde düğümlenirken, birbirlerine dolanan kuyrukların uçları kartal başı biçiminde işlenmiştir. Ağızları açık ejderler kanatlarına doğru bakmaktadır.
1976 yılından beri Türk ve İslam Eserleri Müzesinde sergilenen kapı tokmağının diğer teki 1969 yılında yerinden sökülerek çalınmıştır ve günümüzde Kopenhag David Samling Müzesi’nde sergilenmektedir.
Kaynak
https://archives.saltresearch.org/
http://islamicart.museumwnf.org/
http://www.cizre.gov.tr/ulu-camii
https://gramho.com/
http://www.cizre.gov.tr/ulu-camii
