TÜRKİYE ERMENİLERİ PATRİĞİ 2. BÖLGE (BOĞAZ’IN AVRUPA YAKASI) SURP STEPANOS ERMENİ KİLİSESİ, HALICIOĞLU Halıcıoğlu-Okmeydanı Cad. No: 4, 34445 Halıcıoğlu Tel: (0212) 220-8026 17. yüzyılda Eğin’den gelen Ermeni göçmenler Hasköy’de yerleşerek kiremit fabrikaları açtılar. 1703’te Rahip Haçadur evinde Surp Yeğya isminde bir şapel açtı. Patrik Hovhannes Golod zamanında, Rahip Haçadur’un çabalarıyla ve tevekellioğlu Hacı Harutyun’un temin ettiği maddiyatla küçük ve ahşap Surp Stepanos kilisesi inşa edildi. Ermeni amiralar Hasköy’e yerleşmeye başladıktan sonra, Harutyun Amira Bezciyan’ın vasiyeti olan bir ferman ile, 1831’de taş bir yapı olarak, Hassa mimarları Kazaz Hovhannes Amira Serveryan ve Krikor Amira Balyan tarafından baştan inşa edildi. Ermeni Notaları’nın yaratıcısı Baba Hampartzum Limonciyan buradaki kilisenin baş mugannisi olmuştur. 1845’te yenilenen kilise 1904’te yeniden onarıldıktan sonra, Birinci Dünya Savaşında askeri depo olarak, daha sonra ise göçmen yurdu olarak kullanıldı. 1930 Eylülü’nde yeninden onarılarak ibadethane olarak kullanılmaya başlandı. 1975’te Haliç üzerine köprü yapımı sırasında istimlak edildi. Bundan sonra Galata’daki Surp Krikor Lusavoriç kilisesinin alt galerisinde yaklaşık 30 yıl manevi varlığını sürdürdü. Bugün, 2007 yılında Halıcıoğlu mezarlığı içinde Bedros Şirinoğlu’nun hayırseverliğilye inşa edilen şapelle varlığını sürdürmektedir. Surp Isdepanos olarak yakdis edilen bu şapelin ibadete açılışı ve takdisi Patrik Mesrob II. Hazretleri’nin eliyle gerçekleştirilmiştir. SURP KRİKOR LUSAVORİÇ ERMENİ KİLİSESİ, KARAKÖY Kemeraltı Sakızcılar Sok. No: 3, 34425 Karaköy Tel.: (0212) 292-5762 Faks: (0212) 251-0514 İstanbul’daki bilinen en eski kilisedir. 1360 ve 1361 tarihli iki el yazmasına göre Galata’da Surp Sarkis isimli bir kilise vardı. Armaş manastırının kütüphanesinde bulunan bir elyazmasına göre Gozma isimli bir tüccar 1391’de Gafa’dan İstanbul’a gelerek S. Krikor Lusavoriç Kilisesi’ni inşa ettirmiştir. Aved isimli bir demirci ise Surp Haç Şapeli’ni yaptırmıştır. Bunlara ek olarak Per Ğugas İnciciyan’ın notlarına göre Gozma isimli bir tüccar 1391’de İstanbul’a gelerek kilisenin arazisini satın almıştır. Kilisenin duvarlarına yerleştirilmiş bu iki levha Kilise’nin 1431 yılında var olduğunu kanıtlar. 1635’te etkin bir cemaat üyesi olan Şahin Çelebi, Patrik Kayserili Krikor II.’nin naaşını kilise duvarının yanına defnetti. Bina 1660’da Galata’da meydana gelen yangından mucizevi bir şekilde kurtulmuştur. 1731’de tamamiyle kül olan bina 1733’te Patrik Golod zamanında Sarkis kalfa tarafından yeniden inşa edildi. Yapım masraflarını Eğinli Hacı Seğpos Amira Yerevanentz ile birlikte üstlenen Patrik Hovhannes Golod IX.’un eliyle de ibadete açılmıştır. 1771’de kilise tekrar kül olur ve yeniden inşası 1799’da Minas Kalfa mimarlığında tamamlanır. Kilise’nin yanına Surp Haç ve Surp Garabed şapelleri eklenir. 1888’de iç duvarlar kemer şeklinde açılarak üç ibadethane birleştirilir. 1958’de şehrin yapılandırılma çalışmaları nedeniyle, kilise tamamen istimlak edilerek toprağın büyük bir bölümü genişletilecek olan caddeye tahsis edilir. Patrik Karekin Haçaduryan’ın tavsiyesiyle, mimar Bedros Zobyan tarafından hazırlanan taslak, Eçmiyadzin tarafından da kabul görerek işleme kondu ve kalan mevcut alan üzerine 1962’de bugünkü Surp Krikor Lusavoriç kilisesi kubbeli tarzda inşa edildi. Yeni Kilise 1966’da Patrik Şınorhk’un eliyle yeniden kutsanarak ibadete açıldı. İstanbul’da klasik Ermeni mimarisi tarzında inşa edilmiş olan tek kilisedir. Alt katında, içinde Patrik Hovhannes IX.’un (Golod) kabrinin de bulunduğu Amenapırgiç şapeli bulunur. 1741’de vefat eden bu önemli Patrik kilisenin içine gömülmüştü. Duvarlarda kiliseye ait eski yazıtlar ve çok kıymetli porselen kalıntılar bulunmaktadır. Kilise 2005 yılında onarıma tabi tutulmuş ve Patrik Mesrob II. Hazretleri’nin eliyle kutsanarak ibadete yeniden açılmıştır. Kilisenin son onarımı ise 2011 yılında gerçekleştirilerek Patrik Genel Vekili Başepiskopos Aram Ateşyan tarafından kutsanarak yeniden ibadete açılmıştır. Kilise’nin bitişiğinde bulunan Getronagan okulu binası ise 1871 yılında kargir yapıda inşa edilmiştir. Kilisenin altındaki şapelde gömülü olanlar: Patrik Bitlisli Hovhannes IX. (Golod) 1678-1741 Patrik Kayserili Krikor II. 1570-1636 Kilise avlusunda gömülü olanlar: Getronagan okulunun hayırseverleri Harutyun Efendi Kapamacıyan 1814-1878 Makruhi Kapamacıyan (Harutyun Efendi Kapamacıyan’ın eşi) 1827-1887 SURP YERRORTUTYUN ERMENİ KİLİSESİ – SURP MİNAS ŞAPELİ Sahne Sok. No: 6, 34435 Galatasaray Tel.: (0212) 244-1382, (0212) 293-3181 Faks: (0212) 245-5521 Kilise 16. yüzyılda zaten mevcuttu. Bir elyazmasından anlaşıldığına göre 1503 tarihli “Üç Horan” isimli elyazması ve sultanlık mühürlü bir senede göre kilise arazisi satın alınmıştı. 1805’te Galata Surp Lusavoriç Kilisesi’nin mütevellisi Krikor Amira Kevorkyan-Çerazyan cemaat üyelerinin işbirliğiyle, başka elyazmaları ile birlikte kilise arazisinin satın alınış höccetini bulur. Toprağı adeta yeniden satın alarak S. Eçmiyadzin çocuk okulunu inşa eder. Daha sonra elde etmiş olduğu fermanla okulu kiliseye dönüştürür ve Kilise S. Eçmiyadzin temsilcisi Başepiskopos Aliksan’ın eliyle 1807’de “Amenasurp Yerrortutyun” adıyla kutsanır. 1810’da kül olan kiliseyi tekrar inşa etme girişimleri olsa da başarıya ulaşamaz. Mevcut Kilise’nin temeli 1836’da atılır. Patrik Madteos Çuhacıyan önderliğinde Cemaat Meclisi kararıyla yeniden inşa girişimi çalışmaları başlar. Bağdasar Amira Kasbaryan-Çerazyan mütevelli atanır. Kilise’nin mimarları ise Garabed Amira Balyan, Hovhannes Amira Serveryan ve Usta Minas Ağadır. İnşaası iki seneden tamamlanarak 1838’de Patrik Isdepanos Ağavni tarafından ibadete açılır. Kilise’nin bir bölümü 1845’te yeniden onarılır. 1846’da avluda açılan Naregyan okulunun yanında daha sonra yetimhane olarak kullanılan bir bina da inşa edilir. Bu bina 1897’de dispansere dönüştürülür. Kilise ve külliyesi 1000 m2 lik bir alanı kaplar. Kilisedeki resimler ressam Hacı Mıgırdiç Bıçagyan’ın imzasını taşır. Kilise grekoromen bazilika tarzda kemerli bir tavana sahiptir. İç kısım ise korint üslubunu yansıtır. 1989’da önemli bir onarım ve restorasyona tabi tutulan yapının son onarımı 2000 yılında gerçekleşerek Başepiskopos Şahan Sıvacıyan’ın eliyle kutsanıp ibadete açıldı. Kilise külliyesinde gömülü kişiler: Katolikos Hagop Çuğayetsi (1598-1680) Patrik İknadios Kakmacıyan (1827-1869) SURP HARUTYUN ERMENİ KİLİSESİ (taksim) Meşelik Sok. No: 34, 34433 Taksim Tel.: (0212) 249-8296 Taksim Esayan Okulu’nun bahçesinde bulunur. Bu kilisenin yakınında ise Pera Hastanesi bulunmaktaydı. İlk yapımının ahşap olduğu zannedilmektedir. 1846’da yenilenen Kilise, 1890’da yıkılma tehlikesi olasılığıyla geçici olarak kapatılarak içinde bulunan tüm kıyafetler ve araç gereç Surp Yerrortutyun Kilisesi’nin yanındaki şapele taşınır. 1895’te Patrik Madteos İzmirliyan’ın döneminde Hovhannes ve Mıgırdiç Esayan kardeşler tarafından kargir olarak inşa edildi. Esayan kardeşler ise bu sırada Esayan Okulu’nu inşa ettiler. SURP VARTANANTS ERMENİ KİLİSESİ (Feriköy) Şahadet Sok. No: 13, 34379 Feriköy Tel: (0212) 248-2913 ve (0212) 247-3464 E-mail: kilise@vartanants.com Feriköy’ün az sayıdaki cemaati kendi kilisesine sahip olmak amacıyla 1859’da Srpotz Vartanants Kilisesi’nin temelini atar, ancak inşaatı bitiremezler. Pera Kilisesi’nin yönetim kurulu sayesinde yarı kalmış inşaat 1861’de biter ve ibadete açılır. Kilise’nin arazisini 1858’de Fethullah isimli bir Süryani bağışlamıştır. Kilise 1903’de Zenop Bey Merametciyan’ın bağışlarıyla temelinden onarılmıştır. Merametciyan okulu ise 1912’de Kilise’nin bitişiğindeki arsanın üzerine kargir olarak inşa edilmiştir. 1929’da Kilise’yi kargir olarak inşa etme çalışmalarına başlanır. 1929’da gerçekleşen temel atma töreninin ardından 1931’de Patrik Mesrob I. Naroyan’ın eliyle kilise kutsanarak ibadete açılır. Kilisenin bu yeniden inşası ile ilgili planlar inşaatın mimarlığını da üstlenmiş olan Getronagan okulu müdürü Keğam Kavafyan tarafından hazırlanmıştır. 2006 yılında köklü bir onarımdan geçen Kilise Patrik Mesrob II. eliyle kutsanarak ibadete yeniden açılmıştır. Son onarım 2011 yılında gerçekleşerek Kilise Patrik Genel Vekili Başepiskopos Aram Ateşyan tarafından kutsanarak ibadete açılmıştır. SURP ASDVADZADZİN ERMENİ KİLİSESİ (Beşiktaş) İletişim Bilgileri İlhan Sok. No: 28, 34353 Beşiktaş Tel.: (0212) 261-8517 Faks: (0212) 327-8209 İlk olarak Rahip Krikor Taranağtzi 1623’te Beşiktaş’ta iki papazı olan bir şapelden bahseder. Yeremya Çelebi de Beşiktaş’ta küçük bir kilise olduğuna şahitlik eder. Yeremya Çelebinin tanıklığı 1661 ve 1681-1684 yıllarını kapsar. 18. Yüzyıl tarihçisi Sarkis Tıbir Sarraf-Hovhannesyan’a göre, Beşiktaş’taki kilise 1759’da yıkılmıştır. Şemdanizade Fındıklılı Süleyman Efendi’nin Osmanlıca olarak kaleme almış olduğu tarihten bu yıkılan kilisenin Eğinli Yakup Amira’nın bağışlarıyla yapılmış olduğunu öğreniyoruz. Kilise izinsiz olarak genişletilmiş olduğu gerekçesiyle yıkılmıştı. Kilise 19. yüzyıl başlarında bu kez ahşap olarak yeniden inşa edilmiştir. Kilise, 1838’de ise hassa mimarı Garabed Amira Balyan tarafından görkemli bir kargir bina tarzında yeniden yapılmıştır. Kubbeli yapıların yasak olduğu o dönemde nadir kubbeli eserlerden biri olma özelliğini taşımaktaydı. Mimari bir ustalık eseri olarak ise dışarıdan belli olmayan bir iç kubbeyle donatılmıştı. Kubbe ve duvar bezemeleri batı üslubunu yansıtıyordu. İç duvarlar 19. yüzyılın ünlü ressamlarından Hovhannes Umed Beyzad tarafından yapılmış olan büyük simetrik resimlerle süslenmiştir. Beşiktaş sakinlerinden hassa mimarı Sarkis Balyan genç yaşta vefat etmiş olan eşinin anısına kilisenin yanına Makruhyan okulunu inşa etti. Kilise 1987’de Patrik Şınorhk döneminde görkemli bir şekilde yenilendi. Avluda Erol Sarafyan tarafından yapılmış olan ve 1993 yılında açılışı yapılan Garabed ve Sarkis Balyan’ların büstleri bulunmaktadır. Kilise’nin son köklü onarımı 2013 yılında tamamlanarak Patrik Genel Vekili Başepiskopos Aram Ateşyan tarafından takdis edilerek ibadete yeniden açılmıştır. Kilise’nin güney duvarının dış yanına ünlü devlet simalarından Osmanlı Dış İşleri Bakanı Harutyun (Artin) Paşa Dadyan (1830-1901) gömülüdür. SURP ASDVADZADZİN ERMENİ KİLİSESİ – ORTAKÖY Cibinlik Sok. No: 5, 34347 Ortaköy Tel. (0212) 260-7921 Faks (0212) 327-7496 Bu kilise ilk olarak 1665’te Surp Giragos ismiyle anılır. Eğin’den ve ona bağlı Abuçeh köyünden göçerek Ortaköy’e yerleşmiş olan Ermeniler’e aitti. O tarihlerde bir şapel olan kilise, 1725’te Patrik Hovhannes IX. Golod zamanında kendisi tarafından tekrar yaptırılarak Surp Asdvadzadzin olarak adlandırıldı. Açılışı ise Kumkapı Patriklik Merkez Kilisesi’nde 1726’da Katolikos takdis edilmiş olan Başpatrik Garabed Ulnetzi’nin eliyle gerçekleştirildi. Daha sonra 1825’te ahşap kilisenin yerine taş yapım yeni bir kilise inşa edilir. Tavanın merkezine, zarif bir avizenin de asılı olduğu yere ihtişamlı bir gül motifi bezemesi yerleştirilmiştir. Demirden sırıklarla inşa edilmiş bir çan kulesi bulunmaktadır. Kilise’nin sağında Surp Isdepanos şapeli, solunda ise Surp Yerrortutyun şapeli bulunmaktadır. Vaftiz kurnasının yapımı ise 1824’te tamamlanmıştır. Uzun bir köklü yenileme sürecinden sonra Patrik Genel Vekili Başepiskopos Aram Ateşyan tarafından kutsanarak 2012 yılında yeniden ibadete açılmıştır. YEREVMAN SURP HAÇ ERMENİ KİLİSESİ (Kuruçeşme) Kırbaç Sok. No: 37, 34345 Kuruçeşme Tel.: (0212) 265-5641 Fax: (0212) 265-5641 Bu kilise ilk inşa edildiği dönemde Surp Nışan adını taşıyordu. Peder Küd Ağanyantz’a göre kilise, Patrik Kağızmanlı Zakarya II. döneminde Çoban Amira tarafından temelden inşa edilmiştir. 1798’de ise Episkopos İstanbullu Hovhannes tarafından kutsanarak ibadete açıldı. İnşaat giderlerini Patrik Zakarya II. kendi birikiminden karşılamıştır. 1780’de Bedros Amira’nın eşi tarafından Ana giriş kapısına yakın bir çeşme yaptırılır. Kilise 1834’te köklü bir onarıma tabi tutulur. Patrik Isdepanos II. Ağavni’nin önerisiyle ve Harutyun Amira Yerganyan’ın ricası doğrultusunda, Mimar Garabed Amira Balyan, restorasyon çalışmalarının idaresini üstlenir. Kilise’nin onarımı ise Harutyun Amira Yerganyan tarafından yapılmıştır. Kilisenin doğu tarafına 1858’de bir çan kulesi inşa edilmiştir. Harutyun Amira Yerganyan ise 1835 yılında kilisenin bitişiğine üç katlı ahşap Tarkmançats okulunu inşa etmiştir. 1918’da Rahip Gomidas burada kendi ismiyle bir koro kurmuştur. Kilise 1975 ve 1988 yıllarında onarım görerek Patrik Şınorhk tarafından kutsanmış ve ibadete açılmıştır. Kilisenin son onarımı 2007 yılında gerçekleştirilerek Patrik Mesrob II. Hazretleri tarafından kutsanmış ve ibadete açılmıştır. 1799’da Patrik Zakarya’nın, 1874’te ise Patriklik kaymakamı Episkopos Nigoğayos Ağasyan’ın bedenleri Kilise’nin güney duvarının yanına defnedilmiştir. SURP SANTUHT ERMENİ KİLİSESİ Durmuş Dede Sok. No: 8, 34470 Rumelihisar Tel.: (0212) 257-7201 Surp Santukht Kilisesi 18. yüzyıl sonlarında inşa edilmiştir. Ahşap kilise zamanla harabeye dönüştüğünden 1816’da yenilenmiştir. Kilise aynı sene yıkılır ve mütevellisi Canig Amira sürgün edilir ve dönemin yöneticileri kürek cezasına mahkum edilirler. Daha sonra Canig Amira’nın vasiyetiyle 1856’da yeniden inşa edilen Kilise 1972’de kül oldu. Patrik Şınorhk’un çabasıyla geçici bir onarım görerek ibadete devam edildi. 1978’de ise son yapımı gerçekleştirilerek Patrik Şınorhk tarafından yeniden ibadete açıldı. Hayırseverlerin desteğiyle 2003’te bir onarım gören kilise Başepiskopos Aram Ateşyan tarafından kutsanarak yeniden ibadete açılır. Son onarımı ise 2012 yılında gerçekleştirilerek Episkopos Sahak Maşalıyan tarafından kutsanıp ibadete açılır. SURP YERİTS MANGANTS ERMENİ KİLİSESİ Aktar Apti Sok. No: 2/1, 34467 Boyacıköy/Sarıyer Tel.: (0212) 277-5560 Boyacıköy İstanbul'da Boğaziçi'nde bir semttir.Misak Amira Misakyan tarafından 1840 yılında ahşap olarak inşa edilmiştir. Bugün hala faaliyette olan Kilise, 1885’te kargir olarak yeniden inşa edilir. Son kez 2004’te köklü bir onarım görerek Patrik Mesrob II. eliyle kutsanıp yeniden ibadete açılmıştır. Avluda Kilise’nin hayırseveri ve kurucusu Misak Amira Misakyan’ın mermer kabri bulunmaktadır. SURP ASDVADZADZİN ERMENİ KİLİSESİ – YENİKÖY Salih Ağa Sok. No: 19, 34464 Yeniköy Tel.: (0212) 262-4870 Per Ğugas İnciciyan’a göre, 1794’te Yeniköy’de Surp Asdvadzadzin kilisesi zaten vardı. Harutyun Amira Nevruz’un hayırseverliğiyle köklü bir restorasyon gören Kilise Patrik Isdepanos II. Ağavni’nin eliyle 1834’te ibadete açıldı. Son olarak 2006’da temelden restore edilen ve hoş bir görünüm kazanan kilise Patrik Mesrob II. tarafından kutsanarak yeniden ibadete açıldı. Kilise avlusunda gömülü olan hayırseverler: Vahan Efendi Arzuman, vefatı 1891’de Bayan Nazlı Vahanyan, vefatı 1884’te Sarkis Ağa Vahanyan, vefatı 1843’te. SURP HRİPSİMYANTS ERMENİ KİLİSESİ – YENİKÖY Çayırbaşı Sok. No: 52, 34453 Büyükdere Tel.: (0212) 242-2366 Faks: (0212) 242-2366 E-mail: buyukderekilisesi@hotmail.com Bu kilise Boğaz’ın Avrupa yakasının en uzak noktasında bulunur. Yapımı Kevork ve Garabed Karakehya kardeşler tarafından gerçekleştirilerek 1848’de ibadete açılmıştır. 1886’da 15.000 kuruş maliyetle kargir olarak yeniden inşa edilen kilisenin tavan ve çatısı da yenilenmiştir. 1894 depreminde kilisenin duvarları, papaz lojmanı ve kubbesi yıkıldı. Apraham Paşa Yeramyan’ın hayırseverliğiyle 1927’de onarımı gerçekleştirildi ve çan kulesi inşa edildi. Kilise değişik tarihlerde onarım görmüştür. Son onarım Küpelyan Ailesi’nin hayırseverliğiyle gerçekleştirildi.